Oraindik ez gaude prest, baina terrorismo-delituetan ere justizia leheneratzailearen aldeko apustua egiten dut

Xabier Etxeberriak, Deustuko Unibertsitateko irakasle emeritua etika katedradun gisa, bi maila bereizten zituen terrorismoaren biktimen parte-hartze sozial eta politikoan.

Oinarrizko maila preposiziozkoa da, aukera politiko guztiek onartu behar dutena eta giza eskubideei dagokiena. Maila horretan biktimizazioa gertatu zen, eta biktimek autoritate moral berezia dute beren duintasunarekiko benetako errespetua aldarrikatzeko, oso modu larrian urratu zena. Eztabaida publikoan parte hartzea izan duten indarkeriaren deslegitimazio moral eta politiko irmoa da.

Biktimek, Xabier Etxeberriak azpimarratzen duenez, bigarren mailan parte har dezakete, alderdikoiak, esaterako, jarrera antinazionalistak hartuz, nahiz eta nazionalismoa demokratikoki adierazi, ETAren biktimak baitira. Maila horretan, autoritate morala gainerako herritarren parekoa da.

Aurrekoen mailara itzuliz, “parte hartzearen helburu argia da gertatutakoaz egia jakiteko eskubidea, jasandako kalteak konpontzeko eskubidea eta memoria sozialerako eskubidea aldarrikatzea. Gizartearen harrera berehalakoa eta oso positiboa izan balitz eskubide horiek betetzeko, elkarteak ez ziren hain beharrezkoak izango haiek erreklamatzeko, nahiz eta haiek egiteko izaten jarraituko zuten. Elkarteek parte hartu dute, neurri handi batean, biktimen eskubideak erreklamatzen; esaterako, biktimen eskubideak dira berehala, baina gizarte osoa inplikatzen dute, eskubide eta betebehar gisa, ondasun publikoari eragiteagatik”.

Biktimek elkarteen bidez parte hartu ohi duten arren, horrek ez du esan nahi, berez, bizitza sozial eta politikoan eragina izan duten biktima batzuen lidergo berezia izan denik.

Lehentasun maila horretan badira beste alderdi delikatuago batzuk, hala nola, justizia penalarekin zerikusia duten alderdietan parte hartzea. “Argi dago, Xabier Etxeberriak dioenez, ez dagokiela lege penalen idazketan parte hartzea, eta hori botere legegileari bakarrik dagokio. Horrek ez du esan nahi giza eskubideen ildotik doazen iradokizunak egin ezin dituztenik. Ez daude, noski, botere judizialaren esku geratzen den justizia penalean inplikatuta. Gainerako herritarrek bezala, inpartzialtasun hertsia eska diezaiokete. Justiziaren aldeko maila horretan, badira zenbait kontu argi, hala nola tortura ez aplikatzea, eta beste batzuk, berriz, eztabaidagai: zer leku izan behar du zigorrak delituaren aurrean?, beharrezkoa al da beti zigorra izatea zentzu hertsian?.

Hala, biktimen iritzi-aniztasunari buruzko justizia berritzaileari buruzko eztabaida sartzen zuen. Xabier Etxeberriak oso ondo bereizten zituen justizia lehengoratzailea eta ekimen berritzaileak, hala nola justizia penalaren esparruko topaketak. “Justizia leheneratzailearen erronka biktima zein biktima-eragilea leheneratzea da. Berez, biktima bidegabetzat hartzeko joera du, biktima eta biktima-eragilea berdintzen dituela ematen baitu, baina justizia horrek zuzen funtzionatzen du bi pertsonak dinamika asimetrikoetan berrezarri nahi dituenean; bestela, dena faltsutzen denean. Biktimak eragin dioten zauria eta biktima-eragilea lehengoratzeko prozesu bat egiten du. Bidea, ekialdekoa, delituaren onarpenetik eta konponketa bere gain hartzeko jarrera zorrotzetik sortutako minetik hasten dena. Hortik aurrera biktimak biktimari egindako interpelazioa bere zauriak konpontzeko prozesuan sartzen du”. Xabier Etxeberriak uste du, nahiz eta justizia leheneratzailea delitu txikiei soilik aplikatu zaien, eta ez terrorismoari, “zoragarria eta baliotsua da biktimek beren sentsibilitateetatik parte hartzea eta, era berean, herritarrek eta alderdi politikoek ez erabiltzea”.

“Justizia penalean biktimak lekukoaren papera baino ez du betetzen, eta hori mingarria izan daiteke harentzat, biktimizazio gisa bizi dezake. Epailea eta biktima-eragilea dira protagonistak.' Justizia leheneratzailean, aldiz, –biktima eta biktima- sistema judizialak babestutako eta koordinatutako protagonismoa dute”.

“Maixabel” filma zaharberritze-topaketen adibide ona da, baina “justizia leheneratzaileak urrats sendoagoak proposatzen ditu delitu terroristen esparruan prestatuta ez gaudenontzat. Etorkizuna, nolanahi ere, zabalik dago eta inork ez daki noraino egin dezakegun aurrera. Nik apustu pertsonala egiten dut, biktimak entzunez eta parte-hartze duina eta nabarmena duten espazioak ezagutuz”.

Justizia leheneratzailean aurrera egiteko denbora eta esperientziak behar dira. Berrezarkuntzako topaketak erabaki politikoek geldiarazitako esperientzia izan ziren. Aldez aurreko esperientzia horiek behar dira, non ikasten den, batez ere, nola berrezartzen diren praktika horietan izena ematen duten biktima-eragileak. Giro objektiboagoa eta lasaiagoa sortzea, datu gehiagorekin. “Delitu hain larrien aurrean, ohikoa da errefusatzea. Batzuek uste dugu bide horretan aurrera egin behar dela, beste batzuek justizia penalean jarraitzea erabakitzen dute. Biak dira bidezko jarrerak”.

Zaharberritze topaketetarako lehen urratsak biktimek zein biktimek eman ditzakete. Hain zuzen ere, biktima-emaile batzuek eman egin dituzte, erabateko bidegabekeriaz biktimak eragin zituztela aitortu zuten eta haiei adierazi nahi zieten, biktimak eskatzen zuena onartuz eta barkamena eskatzen saiatu gabe. “Urrats hori beren nahigabeari eutsiz ematea onartzen dutenean, egiazkotasun-erreferente bat daukagu, eta horixe aurkitu behar du biktimak”.

Gai horien inguruan agertzen da barkamena. Hala ere, Etxeberriak dio: “barkamenaren eta damuaren benetako bizipena pertsona bakoitzaren barruan gertatzen da. Barkamena publikoa eskatzea, horregatik, zentzugabekeria da, hipokrisia bultzatzen du. Aldiz, ez da erreklamatzea modu objektiboan egindako kaltea onartzeko.

Oraindik adostasunik ez duten alderdien arteko auziei buruzko eztabaidetan, hala nola, justizia berrezitzaileari buruzkoetan, alderdikoia erraz zigortzen da zintzotasunik ez badago. “Alderdi politikook, gizarte-mugimenduok eta eztabaidan dihardugunok zintzotasun politikotik abiatu behar dugu, guztiok, alderdi politikoek eta herritarrek partekatzen dugun oinarrizko ondasun publikoaren bila. Zaila da, gure gizarte-dinamikan “gainditzea interesatzen zaigu”.

Lan zaila, baina Xabier Etxeberriak onartzen du posible izan zela Ajuria Eneko Itunetan, beren mugekin ados jarri baitziren partekatu beharreko printzipioen inguruan. Egungo giro politikoak zaildu egiten du.