Klima-aldaketa eta osasuna: Bero-boladak. Egokitzea ez da amore ematea

Gizateriak aurre egin behar dien ingurumen- eta gizarte-erronken artean, klima-aldaketa da premiazkoenetako eta garrantzitsuenetako bat. Maila globalean, hainbat sektoretan du eragina, eta osasunaren arloan du handiena.

Heriotza-tasa eta klima-aldaketaren arriskuei lotutako gaixotasun-karga gora doaz. Klima-krisia osasun-krisia dela esan dezakegu, bai eragin zuzenak dituelako (bero- eta hotz-boladak, muturreko gertaera meteorologikoak, uholdeak eta lehorteak), bai zeharkako ondorio handiak dituelako (airearen kutsadura eta aeroalergenoak areagotzea, suteen maiztasuna eta intentsitatea handitzea, gaixotasun infekziosoen bektoreen banaketa aldatzea, ur gutxiago izatea eta elikagaien segurtasunik eza). Gainera, kontuan hartu behar dira larrialdi klimatikoak gizarte-sistemetan eragiten dituen ondorioak: desplazatu klimatikoak, lanerako gaitasunaren jaitsiera edo osasun mentalaren narriadura. Inpaktu horiek guztiek presioa areagotzen dute osasun-sistemetan eta -azpiegituretan.

Klima-aldaketak ez ditu gaixotasun berriak sortzen; aitzitik, lehendik daudenak zabaldu eta birbanatzen ditu, eta horrek eragina du populazio jakin baten ezaugarrietan eta osasun-baldintzetan. Desparekotasunei erreparatzen badiegu, biztanleria guztiek jasan ditzakete klima-aldaketak osasunean eragiten dituen inpaktu negatiboak, baina zenbait inguruabarretan zaurgarritasun-maila handiagotu egiten da, hala nola kokapen geografikoaren arabera eta desparekotasun sozioekonomikoak daudenean. Horien ondorioz, ekitate ezak ere gora egiten du osasunaren arloan. Inpaktua guztiz desberdina da ukitutako eremu geografikoaren maila sozioekonomikoaren arabera, eta, beraz, biztanleriak lehendik dituen osasun-baldintzen arabera. Hori dela-eta, osasun-baldintza orokorrak modu nabarmenean okertzen dira, baita gaixotasun jakin batzuk kronifikatu ere; hortaz, aldatu egin beharko genuke biztanleria zaurgarrien babesa kontuan hartzeko modua. Sentikortasun bereziko taldeak dira adinekoak, emakumeak eta haurrak, errenta-maila baxuko pertsonak, gaixotasun kronikoak dituzten pertsonak (kardiobaskularrak eta biriketakoak, obesitatea edo gaixotasun neurologikoak, giltzurrunetakoak, besteak beste) edo haurdun dauden emakumeak eta kanpoaldean aritzen diren langileak, adibidez.

Zaintza epidemiologikoa klima-aldaketara egokitzea

Eskualdeetan eta maila sozioekonomiko desberdinak dituzten pertsonengan duen eragin desberdina eta gertatutako aldaketetara egokitzeko gaitasuna funtsezkoak izango dira populazioek berotze globalaren ondorioz jasaten dituzten osasun-inpaktuak minimizatzeko. Ingurune oso urbanizatuetan, esaterako, osasunean dituen ondorioak larriagotu egin daitezke, bereziki, desparekotasun sozioekonomiko handiagoak daudelako, etxebizitzak egoera desegokian daudelako eta airearen kutsatzaileekiko esposizioa handiagoa delako.

Aurrez aurre dugun arazo nagusia da gure zaintza epidemiologikoko sistemak oraindik ez daudela espezializatuta klima-aldaketaren inpaktuei lotutako kausa horiek kuantifikatzen eta behar bezala egozten. Beharrezkoa da alerta goiztiarreko eta zaintzako sistemak ezartzea, eta leku berean aldi berean eragiten duten klima-aldaketaren ondoriozko inpaktu guztiak jaso behar dituzte. Adibidez, 2022ko udan, gure herrialdean erretako gainazalaren markak hautsi dira, eta sistema epidemiologiko bakar bat ere ez da horrekin lotutako osasun-ondorioak kuantifikatzen ari, ez soilik arnasketa-arazoak epe laburreko larriagotzea, baizik eta, epe luzera, gaixotasun kardiobaskularrak edo gaixotasun mentalak okertzea, hala nola trauma osteko estresa, antsietatea, depresioa, tratamenduekiko atxikidura, etab.

Administrazio eskudunen erantzukizuna da klima-arriskuek biztanleria zaurgarrienengan duen inpaktua areagotu ez dadin beharrezkoak diren arintze- eta egokitze-neurriak antolatzea. Gainera, arrisku horiek behar bezala kudeatu behar dira, osasunean ahalik eta eragin txikiena izan dezaten. Egokitze-neurrien artean, eremu geografiko bakoitzera egokitutako tokiko prebentzio-planen ezarpena diseinatzea dago, ezaugarri soziodemografikoen arabera, eta tokiko arriskuen ebaluazioak egitea. OMEk dioen bezala, prebentzio-plan horiek tenperaturaren eta heriotza-tasaren arteko erlazioan oinarritu behar dira.

Bero-boladak eta prebentzio-planak osasun publikoan.

Gaur egun, Espainian, estatuko administrazioan biztanleriaren bi informazio-sistema daude tenperatura izugarri altuek eragiten duten arriskuari buruz. Horietako lehena —tradizio historiko luzeena du— Estatuko Meteorologia Agentziak (AEMET) bero-boladei buruz ematen duen informazioa da. Meteorologian honela definitzen da bero-bolada bat: eguneko gehieneko tenperaturak udako hilabeteetako gehieneko tenperaturen serie historikoa 95eko pertzentiletik gora gainditzea. Beraz, leku bakoitzeko klimatologian soilik oinarritzen da definizio hori.

Bestalde, osasunaren arloan, bero-boladak azterketa epidemiologikoen bidez zehazten dira, eta eguneko heriotza-tasa estatistikoki nabarmen igotzen duen eguneko gehieneko tenperaturari egiten diote erreferentzia. Eguneko gehieneko tenperatura hori udako hilabeteetako eguneko gehieneko tenperaturen serieko pertzentil bat da; batzuetan bat dator 95eko pertzentilarekin eta beste batzuetan ez.

Orduan, informazio horiek kontzeptu desberdinak hartzen dituzte kontuan. Lehen sistema klimatologikoa da, eta bigarrena, berriz, osasun-adierazle bati dagokio, hau da, leku bakoitzeko ezaugarri sozioekonomiko, demografiko eta sanitarioek eragiten dioten heriotza-tasari.

Metodologiari dagokionez, 95eko pertzentila segituan zehazten da edozein estatistika-programarekin. Osasunaren arloko bero-boladaren tenperatura definitzea prozesu konplexuagoa da, eremu geografiko bakoitzeko biztanleriarekin eta egitura soziodemografikoarekin lotutako hainbat faktoreren mende baitago, alegia, biztanleria zaharragoa den, osasun-arretako sistema hobea duen, landa- edo hiri-eremua den. Era berean, maila ekonomikoaren, berora egokitzeko maila fisiologikoaren edo tenperatura altuei aurre egiteko mekanismoen mende ere badago. Beraz, ez du tenperaturaren pertzentil finko bat, baizik eta aipatutako populazio-ezaugarrien arabera aldatzen da.

Espainiako Osasun Ministerioak, Carlos III.a Osasun Institutuaren laguntza zientifiko-teknikoarekin, probintzia bakoitzean zehazten ditu tenperatura horiek, eta 2004tik aurrera udaro aktibatzen den tenperatura altuen prebentzio-planaren oinarri dira. Atalase horiek bateratzeko eta informazio hori herritarrei eta osasun-eskumenak dituzten administrazioei (babes zibila, osasun-laguntza, osasun-langileak, aire zabaleko langileak dituzten enpresak, ikastetxeak, talde zaugarriak, hala nola haurdun dauden pertsonak, komorbilitateak dituztenak, etab.) modu egokian helarazteko premia nabarmenaren aurrean, 2024ko udan, lehen aldiz jarriko da martxan bero-plana, ekainaren 3tik aurrera. Estatuko zona isoklimatikoen araberako bero-boladen 182 atalase espezifikoak biltzen ditu. (https://www.sanidad.gob.es/areas/sanidadAmbiental/riesgosAmbientales/temperaturasExtremas/planAltasTemperaturas/home.htm).

Plan horrek Espainiako Meteorologiako Estatu Agentziak (AEMET) aldez aurretik definitutako meteoalertako eremuak erabiltzen ditu, estatuko lurralde osoa eskualdekatzeko (lurralde homogeneoko eremuz osatutako zona geografikoak, aldagai meteorologiko desberdinen klima-portaeraren arabera, lurralde berean metereologia-iragarpena egiteko helburuarekin). Helburua alerten espezifikotasuna hobetzea da osasun publikoaren kudeaketaren ikuspegitik. Lehenik eta behin, sortutako alerta-kopuruari dagokionez eta, bigarrenik, eragindako inpaktuari dagokionez. (https://enveurope.springeropen.com/articles/10.1186/s12302-024-00917-6).

2004. urtetik tenperatura altuen aurrean estatuan ezarritako prebentzio-planek agerian utzi dute eraginkorrak direla herritarren osasunean duten inpaktuari dagokionez, Heriotza-tasaren arrisku egozgarria % 14tik % 2ra jaitsi dute gutxi gorabehera, eta hori bereziki garrantzitsua da oso zaurgarriak diren taldeentzat: adinekoentzat eta oinarrizko patologia duten pertsonentzat (diabetesa, obesitatea, hipertentsioa edo gaixotasun neurodegeneratiboak dituztenak). Europako hegoaldean, non udaro areagotzen ari baitira muturreko fenomeno meteorologikoak, hala nola bero-boladak, oso interesgarria da plan horien funtzionamendua hobetzeko neurriak abian jartzea, biztanleria egokitzeko testuinguruaren barruan. Toki-mailan arreta jartzea funtsezkoa da biztanleriaren ezaugarri soziodemografiko heterogeneoetara egokitzeko eta klima-aldaketak toki-mailan dituen ondorioen arriskuen ebaluazioak egiteko, biztanleriaren osasun-faktoreen harira. Plan integratuak diseinatzea eta garatzea, klima-aldaketaren inpaktuak (airearen kutsadura, hauts-intrusioak, lehorteak, baso-suteak…) bultzatzen dituzten ingurumen-faktoreek osasunean dituzten inpaktu sinergikoak lantzeko, banaka landu beharrean, bai eta osasun-sistema eta -azpiegiturak indartzea ere, klima-krisiaren inpaktuen aurrean erresilienteak izan daitezen eta biztanleriari une kritikoetan ere osasun-zerbitzuak ematen jarraitu ahal izan dezaten.